Τοξικές σχέσεις στη δουλειά: Πώς να τις αναγνωρίσεις και να τις αντιμετωπίσεις

Το εργασιακό περιβάλλον διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητά μας. Οι σχέσεις που αναπτύσσουμε στον επαγγελματικό χώρο μπορούν είτε να λειτουργήσουν υποστηρικτικά, ενισχύοντας την απόδοση και την ευημερία μας, είτε να μετατραπούν σε πηγές άγχους, φθοράς και επαγγελματικής εξουθένωσης. Οι λεγόμενες «τοξικές σχέσεις» στη δουλειά δεν είναι σπάνιο φαινόμενο – και είναι σημαντικό να μπορούμε να τις αναγνωρίσουμε και να τις διαχειριστούμε έγκαιρα.

Τι είναι μια τοξική σχέση στην εργασία;

Μια τοξική εργασιακή σχέση χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενα μοτίβα συμπεριφορών που υπονομεύουν την εμπιστοσύνη, τον σεβασμό και τη συνεργασία. Μπορεί να εκδηλωθεί ανάμεσα σε συναδέλφους, προϊσταμένους και υφισταμένους ή ακόμη και μεταξύ εργοδότη και διοικητικής ομάδας. Η τοξικότητα παίρνει πολλές μορφές: παθητική επιθετικότητα, σαρδόνιο χιούμορ, δημόσιες προσβολές, αυθαίρετες αποφάσεις, διαρκής υποτίμηση της προσπάθειας, ή απουσία υποστήριξης. Ιδιαίτερη σημασία έχει η περίπτωση όπου ένας εργοδότης ή ανώτερος επιδεικνύει εμμονή προς έναν συγκεκριμένο υπάλληλο, τον οποίο στοχοποιεί σταθερά με κριτική, απαξίωση ή υπερβολικό έλεγχο. Αυτή η μεροληπτική στάση διαβρώνει τη συνοχή της ομάδας και καταστρέφει την επαγγελματική αυτοεκτίμηση του ατόμου. Όταν τέτοιες συμπεριφορές πηγάζουν από την κορυφή της ιεραρχίας ή γίνονται ανεκτές σιωπηρά, διαμορφώνεται ένα περιβάλλον φόβου, ανασφάλειας και σταδιακής αποξένωσης. Η συνεχής έκθεση σε τέτοιου τύπου σχέσεις έχει σοβαρές συνέπειες στην ψυχική υγεία, την απόδοση και τελικά τη σταθερότητα του ίδιου του οργανισμού.

Πραγματικά παραδείγματα από τον εργασιακό χώρο

Παράδειγμα 1: Η υπόγεια υπονόμευση

Σε ελληνική πολυεθνική εταιρία τροφίμων, υπάλληλος του Τμήματος Μάρκετινγκ διαπίστωσε ότι προϊστάμενός του παρακρατούσε πληροφορίες που ήταν απαραίτητες για την εργασία της ομάδας του, οδηγώντας την εσκεμμένα σε αποτυχίες. Το περιστατικό, που αναφέρθηκε σε σεμινάριο, οδήγησε σε ανασχηματισμό της ομάδας μετά από παρέμβαση της Διεύθυνσης Ανθρωπίνου Δυναμικού.

Παράδειγμα 2: Το σαρδόνιο χιούμορ

Σε εταιρία τεχνολογίας, νέος υπάλληλος γινόταν καθημερινά αποδέκτης ειρωνικών σχολίων για τον ενθουσιασμό και τις ιδέες του από παλιότερα μέλη της ομάδας. Παρά τις φαινομενικά «χιουμοριστικές» διαθέσεις, η επανάληψη των σχολίων τον αποθάρρυνε να συμμετέχει δημιουργικά, οδηγώντας τελικά στην παραίτησή του.

Παράδειγμα 3: Ο φόβος της έκφρασης

Σε μικρομεσαία επιχείρηση, εργαζόμενη ανέφερε ότι απέφευγε να μοιραστεί απόψεις ή να ρωτήσει διευκρινίσεις, φοβούμενη τις δημόσιες επικρίσεις από τον εργοδότη. Η σιωπή της εκλήφθηκε ως αδιαφορία και τελικά επηρέασε αρνητικά την αξιολόγησή της.

Αυτά τα περιστατικά, αν και δεν είναι πάντα καταγεγραμμένα επίσημα, αντανακλούν κοινές εμπειρίες και αποτελούν αφορμή για ουσιαστική συζήτηση.

Πώς να αναγνωρίσεις τις τοξικές σχέσεις

1. Συναισθηματική εξάντληση μετά από κάθε συνάντηση
   Αν κάθε επαφή με συγκεκριμένο άτομο σε αφήνει ψυχολογικά κουρασμένο/η, πιθανώς πρόκειται για τοξική αλληλεπίδραση.
2. Έλλειψη υποστήριξης ή αναγνώρισης
   Όταν η προσφορά σου αγνοείται συστηματικά, χωρίς ενθάρρυνση ή δίκαιη αναγνώριση, μειώνεται η αυτοεκτίμηση και η δέσμευση.
3. Φόβος να εκφράσεις άποψη ή να κάνεις λάθος
   Ένα περιβάλλον όπου η ελεύθερη σκέψη τιμωρείται είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για την προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη.
4. Επαναλαμβανόμενες προσβολές ή σαρδόνιο χιούμορ
   Το ειρωνικό ή μειωτικό χιούμορ, όταν ασκείται με συνέπεια, δεν είναι αστείο – είναι μορφή παθητικής επιθετικότητας.
5. Συνεχές αίσθημα ανασφάλειας για τη θέση σου
   Όταν νιώθεις ότι «πατάς σε τεντωμένο σκοινί», ανεξαρτήτως της απόδοσής σου, πιθανόν υπάρχει υποσκάπτουσα πίεση.

Αν βιώνεις επανειλημμένα αυτά τα σημάδια, τότε είναι πολύ πιθανό να βρίσκεσαι σε τοξική εργασιακή συνθήκη που απαιτεί αντιμετώπιση.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις;

Η παρατεταμένη παραμονή σε ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες για την ψυχική, σωματική και επαγγελματική υγεία των εργαζομένων. Ακολουθούν οι βασικότερες επιπτώσεις, με αναλυτική περιγραφή:

➤ Επαγγελματική εξουθένωση (burnout)
Το burnout είναι η συστηματική ψυχική, σωματική και συναισθηματική εξάντληση που προκύπτει από παρατεταμένο άγχος και πίεση. Σε τοξικά περιβάλλοντα, πυροδοτείται από τη συνεχή αμφισβήτηση, την έλλειψη στήριξης και την ανασφάλεια. Οι εργαζόμενοι αισθάνονται απομονωμένοι, ανίκανοι να αποδώσουν και τελικά αδιαφορούν για τη δουλειά τους.

➤ Πτώση απόδοσης
Όταν η καθημερινότητα περιλαμβάνει καχυποψία, υπονόμευση και φόβο, η συγκέντρωση και η δημιουργικότητα μειώνονται σημαντικά. Η τοξικότητα δημιουργεί ένα περιβάλλον που αποθαρρύνει την πρωτοβουλία και τροφοδοτεί το «συναισθηματικό πάγωμα». Η απόδοση του ατόμου δεν αντικατοπτρίζει πλέον τις ικανότητές του, οδηγώντας ακόμη και σε άδικες αξιολογήσεις.

➤ Διαταραχές ύπνου ή άγχος
Η χρόνια έκθεση σε στρεσογόνες εργασιακές σχέσεις συχνά εκδηλώνεται με έντονο άγχος, νευρικότητα ή κρίσεις πανικού. Πολλοί εργαζόμενοι αναφέρουν αϋπνία, εφιάλτες ή δυσκολία να «κλείσουν» τη σκέψη τους το βράδυ. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι εργασιακές συγκρούσεις επηρεάζουν αρνητικά τον ύπνο και τη σωματική υγεία, συμπεριλαμβανομένων των καρδιολογικών ενδείξεων.

➤ Απομόνωση και παραίτηση από τη συνεργασία
Άτομα σε τοξικά περιβάλλοντα αποσύρονται σιωπηλά από την ομάδα είτε για να προστατευτούν είτε επειδή αισθάνονται πως δεν ανήκουν σε αυτήν. Η επαγγελματική απομόνωση μειώνει τη διάθεση για συνεισφορά και εξαλείφει κάθε προοπτική συνεργασίας ή εξέλιξης. Συχνά συνοδεύεται από ένα βαθύ αίσθημα παραγκωνισμού και «αόρατης απόρριψης».

➤ Επιπτώσεις στην ψυχική υγεία
Η μακροχρόνια έκθεση σε τοξικότητα μπορεί να ενισχύσει την εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων, χαμηλής αυτοεκτίμησης, ακόμη και ψυχοσωματικών διαταραχών. Όταν ένα άτομο νιώθει συστηματικά ανεπιθύμητο, άδικα στοχοποιημένο ή υποτιμημένο, διαταράσσεται η αίσθηση ταυτότητας και προσωπικής αξίας.

➤ Εν τέλει, αποχώρηση από τον οργανισμό
Η τοξικότητα είναι από τους βασικούς λόγους παραίτησης, ακόμη κι όταν οι αποδοχές ή οι προοπτικές είναι καλές. Όταν η ψυχική φθορά ξεπεράσει το σημείο αντοχής, η αποχώρηση φαντάζει ως μόνη διέξοδος. Σύμφωνα με έρευνα της Adecco, το 35% των Ελλήνων εργαζομένων δήλωσαν ότι σκέφτονται να εγκαταλείψουν την εργασία τους στους επόμενους 12 μήνες λόγω υπερβολικού στρες και μεγάλης καταπόνησης.

Έρευνα του Ινστιτούτου Prolepsis έδειξε ότι η τοξικότητα στον εργασιακό χώρο σχετίζεται άμεσα με αυξημένες πιθανότητες εμφάνισης κατάθλιψης και καρδιαγγειακών προβλημάτων.

Πώς να τις αντιμετωπίσεις

• Καταγραφή γεγονότων
  Κράτησε ημερολόγιο περιστατικών με ημερομηνία, περιγραφή και εμπλεκόμενους. Αυτό βοηθά σε περίπτωση που θελήσεις να μιλήσεις σε HR.
• Αναζήτηση συμμάχων
  Συζήτησε με άτομα εμπιστοσύνης στον χώρο εργασίας. Μερικές φορές, η εμπειρία δεν είναι μεμονωμένη.
• Διάλογος με σεβασμό
  Αν είναι εφικτό, εξέφρασε τις ενστάσεις σου με ηρεμία και τεκμηρίωση. Η τοξικότητα συχνά συντηρείται από τη σιωπή.
• Ενημέρωση Ανθρωπίνου Δυναμικού
  Αν το πρόβλημα παραμένει ή κλιμακώνεται, απευθύνσου στο αρμόδιο τμήμα. Σύμφωνα με οδηγό του skywalker.gr, η τεκμηριωμένη επικοινωνία με το Τμήμα HR μπορεί να οδηγήσει σε παρεμβάσεις εξομάλυνσης.
• Εξερεύνηση εναλλακτικών
  Αν δεν αλλάζει τίποτα, η αποχώρηση από τοξικό περιβάλλον είναι πράξη αυτοσεβασμού, όχι αδυναμίας.

Συμπερασματικά

Οι τοξικές σχέσεις στον εργασιακό χώρο δεν είναι ένα σπάνιο ή μεμονωμένο φαινόμενο. Αντιθέτως, αποτελούν μια υπόγεια αλλά βαθιά ριζωμένη πραγματικότητα που διαβρώνει την ψυχική ανθεκτικότητα, υπονομεύει την επαγγελματική απόδοση και επηρεάζει συνολικά την ευημερία του εργαζομένου. Είτε πρόκειται για έναν παθητικά επιθετικό συνάδελφο, έναν αυταρχικό διευθυντή ή έναν εργοδότη που καλλιεργεί κλίμα φόβου και αβεβαιότητας, η τοξικότητα έχει πάντα το ίδιο αποτέλεσμα: την αποδυνάμωση του ανθρώπινου δυναμικού.

Η κατανόηση των σημείων που συνθέτουν μια τέτοια σχέση είναι το πρώτο βήμα προς την προστασία σου. Το να αναγνωρίσεις ότι κάτι σε φθείρει, σε κουράζει ψυχικά ή σε κάνει να αμφισβητείς τον εαυτό σου δεν είναι ένδειξη αδυναμίας – είναι πράξη αυτοφροντίδας και αυτοσεβασμού.

Αν βρεθείς σε μια τέτοια κατάσταση, να θυμάσαι πως δεν είσαι μόνος. Μίλα σε έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας, σε έναν άνθρωπο εμπιστοσύνης ή στον υπεύθυνο ανθρώπινου δυναμικού. Κατάγραψε τα περιστατικά, εξέτασε τις επιλογές σου και –αν το περιβάλλον δεν αλλάζει– μην φοβηθείς να αποχωρήσεις.

Η εργασία δεν πρέπει να σε πνίγει· πρέπει να σου επιτρέπει να αναπνέεις, να εξελίσσεσαι και να ανθίζεις.

Πηγές

• Skywalker.gr – jobdays, jobfestival παρουσιάσεις και σεμινάρια
• Ινστιτούτο Prolepsis – Έρευνες για την ψυχική υγεία και τις εργασιακές συνθήκες
• Συνεντεύξεις και αφιερώματα από το skywalker.gr σχετικά με εργασιακές πρακτικές και διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού
• Adecco